Bệnh đường hô hấp là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm bệnh đường hô hấp

Bệnh đường hô hấp là tập hợp các rối loạn ảnh hưởng đến cơ quan thuộc hệ thống hô hấp, bao gồm mũi, họng, thanh quản, khí quản, phế quản và phổi. Đây là nhóm bệnh phổ biến trên toàn cầu, ảnh hưởng đến mọi lứa tuổi và có thể tiến triển từ nhẹ đến nặng, thậm chí đe dọa tính mạng nếu không được điều trị kịp thời.

Cơ chế chung của bệnh đường hô hấp liên quan đến sự tắc nghẽn, viêm nhiễm hoặc suy giảm chức năng của các cấu trúc tham gia vào quá trình trao đổi khí. Các bệnh này có thể mang tính chất lây nhiễm (do virus, vi khuẩn, nấm) hoặc không lây nhiễm (do dị ứng, ô nhiễm môi trường, rối loạn miễn dịch).

Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), bệnh đường hô hấp mãn tính là một trong những nguyên nhân gây tử vong hàng đầu trên thế giới. Ước tính, hơn 3 triệu người tử vong mỗi năm vì bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính (COPD) và hàng trăm triệu người mắc các bệnh hô hấp khác.

Phân loại bệnh đường hô hấp

Các bệnh lý đường hô hấp có thể được phân loại theo thời gian tiến triển và cơ chế bệnh sinh. Nhìn chung, chúng được chia thành hai nhóm chính: cấp tính và mãn tính.

Bệnh hô hấp cấp tính thường xảy ra đột ngột, diễn tiến nhanh và có thể hồi phục hoàn toàn nếu được điều trị sớm. Một số bệnh phổ biến:

• Cảm lạnh thông thường
• Cúm mùa (Influenza)
• Viêm họng do virus hoặc vi khuẩn
• Viêm phế quản cấp
• Viêm phổi do vi khuẩn, virus hoặc nấm

Bệnh hô hấp mãn tính là những bệnh tiến triển chậm, kéo dài và thường không hồi phục hoàn toàn. Chúng bao gồm:

• Hen phế quản (asthma)
• Bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính (COPD)
• Giãn phế quản
• Xơ phổi
• Viêm mũi dị ứng kéo dài

Bảng sau so sánh một số đặc điểm giữa hai nhóm bệnh chính:

Đặc điểm	Bệnh cấp tính	Bệnh mãn tính
Thời gian tiến triển	Vài ngày đến vài tuần	Hàng tháng, hàng năm
Mức độ hồi phục	Thường hoàn toàn	Khó hồi phục, tiến triển mạn
Nguyên nhân chính	Nhiễm trùng cấp	Ô nhiễm, hút thuốc, di truyền
Điều trị	Thuốc ngắn hạn, hỗ trợ triệu chứng	Điều trị lâu dài, kiểm soát tiến triển

Các nguyên nhân phổ biến

Nguyên nhân gây bệnh đường hô hấp rất đa dạng, có thể đến từ môi trường sống, vi sinh vật gây bệnh hoặc đặc điểm cơ địa cá nhân. Hiểu được nguyên nhân giúp tăng hiệu quả phòng ngừa và điều trị bệnh.

Nguyên nhân nhiễm trùng là yếu tố chính gây ra các bệnh hô hấp cấp tính và một số bệnh mãn tính bùng phát theo đợt:

• Virus: SARS-CoV-2, Influenza A/B, Rhinovirus, RSV
• Vi khuẩn: Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae
• Nấm: Aspergillus spp., đặc biệt ở bệnh nhân suy giảm miễn dịch

Nguyên nhân không nhiễm trùng bao gồm:

• Ô nhiễm không khí: bụi mịn PM_2.5, khói công nghiệp, khí thải
• Khói thuốc lá: cả hút chủ động và thụ động
• Dị ứng: phấn hoa, nấm mốc, lông động vật
• Yếu tố nghề nghiệp: tiếp xúc bụi than, amiăng, hóa chất công nghiệp

Ngoài ra, yếu tố cơ địa như di truyền, miễn dịch yếu, mắc bệnh nền như tiểu đường, bệnh tim mạch cũng làm tăng nguy cơ mắc bệnh hô hấp và biến chứng nặng.

Triệu chứng thường gặp

Triệu chứng của bệnh đường hô hấp thay đổi theo nguyên nhân và vị trí tổn thương, nhưng nhìn chung, có một số biểu hiện đặc trưng cần lưu ý để phát hiện sớm và điều trị kịp thời.

Các triệu chứng phổ biến gồm:

• Ho (có thể khan hoặc có đờm)
• Khó thở, thở hụt hơi khi gắng sức hoặc ngay cả khi nghỉ
• Thở rít, thở khò khè
• Đau tức ngực hoặc cảm giác nặng ngực
• Sốt, mệt mỏi, đau cơ (thường gặp trong nhiễm virus hoặc viêm phổi)

Một số triệu chứng đặc biệt cần cảnh giác:

1. Ho ra máu: dấu hiệu có thể liên quan đến lao phổi, ung thư phổi
2. Khó thở tiến triển nhanh: cần loại trừ suy hô hấp cấp
3. Thay đổi màu da (tái xanh, tím môi): cho thấy thiếu oxy máu nặng

Tùy theo tuổi và tình trạng sức khỏe nền, triệu chứng có thể biểu hiện khác nhau. Trẻ nhỏ và người già thường không biểu hiện rõ rệt như người trưởng thành, do đó cần đặc biệt theo dõi các dấu hiệu bất thường.

Chẩn đoán và phương pháp xét nghiệm

Việc chẩn đoán chính xác bệnh đường hô hấp đòi hỏi sự kết hợp giữa đánh giá lâm sàng và các kỹ thuật cận lâm sàng hiện đại. Mục tiêu là xác định vị trí tổn thương, nguyên nhân gây bệnh và mức độ nghiêm trọng để đưa ra phác đồ điều trị phù hợp.

Một số kỹ thuật chẩn đoán thường được sử dụng bao gồm:

• Khám thực thể: bác sĩ sử dụng ống nghe để phát hiện tiếng rít, ran, hoặc bất thường ở phổi.
• Chụp X-quang ngực: giúp phát hiện viêm phổi, tràn dịch màng phổi, khối u, xẹp phổi.
• CT scan ngực: cho hình ảnh chi tiết hơn về mô phổi, dùng trong chẩn đoán bệnh mãn tính hoặc tổn thương phức tạp.
• Đo chức năng hô hấp (spirometry): đo dung tích phổi và mức độ thông khí.
• Xét nghiệm khí máu động mạch: xác định nồng độ $O_2$ và $CO_2$ trong máu.
• Xét nghiệm đờm: tìm vi khuẩn, virus hoặc tế bào bất thường.
• Test PCR và test nhanh kháng nguyên: phổ biến trong chẩn đoán COVID-19 và cúm mùa.

Một số trường hợp đặc biệt cần nội soi phế quản hoặc sinh thiết mô phổi để xác định bệnh lý ác tính hoặc tổn thương viêm không rõ nguyên nhân.

Điều trị bệnh đường hô hấp

Phác đồ điều trị bệnh đường hô hấp phụ thuộc vào nguyên nhân, loại bệnh và mức độ nghiêm trọng. Điều trị có thể mang tính hỗ trợ triệu chứng, kháng sinh, kháng virus, hoặc điều trị đặc hiệu lâu dài với bệnh mãn tính.

Điều trị bệnh cấp tính:

• Thuốc giảm ho – long đờm: bromhexine, dextromethorphan
• Kháng sinh: amoxicillin, azithromycin (khi có nhiễm khuẩn)
• Kháng virus: oseltamivir (cúm), molnupiravir (COVID-19) – tham khảo thêm tại CDC – Flu Treatment
• Hạ sốt, giảm đau: paracetamol, ibuprofen

Điều trị bệnh mãn tính: thường kéo dài và đòi hỏi kết hợp nhiều phương pháp:

• Thuốc giãn phế quản: salbutamol, tiotropium
• Corticosteroid dạng hít: beclomethasone, fluticasone
• Oxy liệu pháp: áp dụng khi bệnh nhân bị giảm oxy máu mạn tính
• Phục hồi chức năng hô hấp: giúp cải thiện sức bền và chức năng phổi

Trong các trường hợp suy hô hấp nặng, bệnh nhân có thể cần hỗ trợ hô hấp bằng máy thở không xâm lấn hoặc xâm lấn. Ngoài ra, tiêm vaccine phòng ngừa là một phần quan trọng trong kiểm soát và hạn chế diễn tiến của bệnh.

Biến chứng nguy hiểm

Nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, bệnh đường hô hấp có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng, ảnh hưởng đến chức năng sống còn của người bệnh.

Một số biến chứng thường gặp:

• Suy hô hấp cấp: khi phổi không đủ khả năng trao đổi khí, dẫn đến thiếu oxy toàn thân.
• Nhiễm trùng huyết: biến chứng nguy hiểm khi vi khuẩn từ phổi lan vào máu.
• Tràn khí màng phổi: khí rò vào khoang màng phổi gây xẹp phổi một phần hoặc toàn bộ.
• Suy tim phải (cor pulmonale): do tăng áp lực trong động mạch phổi kéo dài.
• Viêm phổi tái phát nhiều lần: làm giảm dần chức năng phổi và tăng nguy cơ xơ hóa phổi.

Một số nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng bệnh nhân COPD có nguy cơ đột quỵ và nhồi máu cơ tim cao hơn so với người không mắc bệnh hô hấp, do tình trạng viêm mạn tính ảnh hưởng toàn thân.

Phòng ngừa bệnh đường hô hấp

Phòng ngừa luôn là chiến lược ưu tiên trong kiểm soát bệnh hô hấp. Việc thực hiện các biện pháp dự phòng sẽ làm giảm đáng kể tỷ lệ mắc bệnh và gánh nặng y tế.

Các biện pháp phòng ngừa chính:

• Tiêm vaccine: cúm mùa, phế cầu, bạch hầu-ho gà-uốn ván (DTP), COVID-19 – theo khuyến cáo của WHO – Immunization
• Tránh tiếp xúc với người bệnh hô hấp cấp tính
• Giữ vệ sinh cá nhân: rửa tay thường xuyên, che miệng khi ho, đeo khẩu trang nơi đông người
• Không hút thuốc và tránh khói thuốc
• Duy trì nhà cửa thông thoáng, sạch sẽ

Ngoài ra, những người có yếu tố nguy cơ cao như người già, người mắc bệnh mạn tính, phụ nữ mang thai nên kiểm tra sức khỏe định kỳ để phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường của hệ hô hấp.

Ảnh hưởng của ô nhiễm không khí đến bệnh đường hô hấp

Ô nhiễm không khí là yếu tố nguy cơ môi trường lớn nhất đối với các bệnh đường hô hấp. Theo WHO, phơi nhiễm lâu dài với bụi mịn PM_2.5 có thể gây ra hen suyễn, COPD và tăng nguy cơ ung thư phổi.

Các chất ô nhiễm không khí có hại bao gồm:

• PM_2.5 và PM₁₀: hạt bụi siêu nhỏ đi sâu vào phế nang
• NO₂: gây kích ứng đường thở và viêm phế quản
• SO₂: làm co thắt phế quản, nhất là ở người hen
• Ozone tầng thấp (O₃): gây tổn thương niêm mạc phổi

Báo cáo của Global Health Observatory cho biết: mỗi năm có khoảng 4,2 triệu ca tử vong liên quan đến ô nhiễm không khí ngoài trời. Điều này cho thấy vai trò cực kỳ quan trọng của môi trường sống trong việc bảo vệ sức khỏe hô hấp cộng đồng.

Kết luận

Bệnh đường hô hấp là nhóm bệnh phổ biến, đa dạng về nguyên nhân và mức độ nguy hiểm. Chúng không chỉ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng sống của người bệnh mà còn tạo ra gánh nặng lớn cho hệ thống y tế toàn cầu. Kiểm soát bệnh hiệu quả đòi hỏi sự kết hợp giữa chẩn đoán chính xác, điều trị kịp thời và các biện pháp phòng ngừa chủ động. Trong bối cảnh đô thị hóa và ô nhiễm không khí ngày càng gia tăng, nhận thức cộng đồng về các yếu tố nguy cơ và triệu chứng sớm của bệnh hô hấp là điều thiết yếu.

Tài liệu tham khảo

1. CDC – Respiratory Viruses
2. National Heart, Lung, and Blood Institute
3. WHO – Chronic Respiratory Diseases
4. American Lung Association
5. IHME – Global Burden of Disease Tool